O tekstilnom muzeju u Strojkovcu razgovarali smo sa Mirom Ninošević, muzejskom savetnicom, istoričarkom Narodnog muzeja u Leskovcu.
Kažite nam nešto o malom Mančesteru. Kako je sve zapravo počelo?
Koreni i tradicija leskovačke tekstilne industrije nalazi se u gajenje kulture konoplja, preradi i trgovini – kako konopljom tako i proizvodim od nje. Leskovac je za vreme Turaka i posle osobodjenja 1878. godine bio Balkanski centar trgovine konopljem. Redovno su dolazili trgovci iz Austrougarske, Bugarske, Rumunije i drugih zemalja. Višak konoplje koji se nije moglo prodati stanovništvo je prerađivalo u predmete za svoje potrebe ili za tržište – razne prekrivači i ćebad, platna i naročito užarija, nalazili su svoje kupce u Skoplju, Plovdivu, Jedrenu, Bukureštu i drugim zemljama. Iz te trgovine užariom nastaće bogati sloj leskovačkih trgovaca čiji će kapitali i poslovne veze kasnije biti osnova začetka čuvena leskovačke tekstilne industrije. Oni su izvozili užariju a uvozili vuneni gajtan koji bio tražen u celoj Srbiji, a proizvodio se u to vreme samo u Bugarskoj i to u Karlovu. Prerada konoplje u kućnoj radinosti, proizvodnju užarije i gajtana od konoplje, kao i proizvodnja predmeta od vune, pamuka i lana ima još veći značaj za razvoj tekstilne industrije, jer se stanovništvo – naročito žene – izveštile u pripremanju pređe i rukovanju jednostavnim kućnim razbojima i drugim operacijama, kao što bilo bojenje, predenje, tkanje i drugo, koji su bili neophodni u proizvodnju tih pojedinih predmeta.
Da li se začeci tekstilne industrije u Strojkovcu vezuju i za početak tekstilne industrije u Leskovcu?
Do 1878. godine za leskovačke trgovce nije bilo nikakvih prepreka uvozu gumenih proizvoda, naročito gajtana iz Bugarske, jer je celo područje egzistiralo kao jedinstveno tržište u okviru turskog carstva. Leskovac je ušao u okvire srpske države tek posle srpsko-turskih ratova 1876.-1878. Posle oslobođenja ovih krajeva i formiranja Bugarske države, novonastale granice i carinske barijere uticale su na smanjivanje trgovinske razmene. Leskovački trgovci su problem rešili kupovinom fabrike Stefana Bojadžova u Karlovu 1884. godine i njenim tajnim prebacivanjem u Srbiju, u selo Strojkovce. Za prebacivanje čarkova preko granice vezana je priča po kojoj je Mihajlo Janković sa Stefanom Bojadžovim u Karlovu razmontirao čarkove, natovario na konje i formirao dva karavana. Konjima jednog karavana okrenuo je potkovice u suprotnom smeru i uputio je Stefana Bojadžova ka granici, a sam je poveo drugi karavan čiji su konji bili normalno potkovani. Kada su Bugarske vlasti saznale za krijumčarenje čakovo i kada su otkrili tragove pratili su samo njegov karavan i uhvatili ga na granici, dok je Stefan bezbedno prešao granicu. Posle izvesnog vremena provedenih u Bugarskom zatvoru, pušten je na insistiranje Liberalne stranke. Za to vreme u iznajmljenom Strojkovačkoj vodenici već su bili instalirani postojeći čarkovi i organizovana je proizvodnja vunenog gajtana. Prvi leskovački trgovci koji su se udružili, udružili svoje kapitale i osnovali preduzeće bili su čuveni Antonija Popović, Gligorije Jovanović, Dimitrije Teokarević, Proka Mitić i Stefan Bojadžov iz Karlova čiji je znanje i iskustvo u ovom poslu bilo od neprocenjivog značaja. Prva leskovačka fabrika bila je pod imenom „Antonije Popović i kompanija“. Pređu su pripremale seljanke i siromašne leskovčanke, delom od vune iz uvoza, odnosno iz Engleske, i većim delom od domaće vune. Za pranje vune i pokretanje čarkova korišćenje pad Nakrivanjske reke, dok su čarkovi instalirani na već postojećem vodeničkim vretenima. Na početku bila je samo 12 čarkova, da bi se taj broj kasnije povećao na 60. Godišnji kapacitet Strojkovačkog preduzeća bio je 25 do 30.000 kg vunenog gajtana. U vodenici je postojala i bojadžijnica gde se gajtan bojio. To je bio začetak leskovačke tekstilne industrije koju će u periodu između dva rata dostići vrhunac i takav nivo proizvodnje da će Leskovac dobiti nadimak „Srpski Mančester“.
Kako je potekla uopšte ideja o formiranju tekstilnog muzeja u Strojkovcu?
Ideja je potekla još pre Drugog svetskog rata. Prvi predlog dao je član Upravnog odbora Tekstilne škole, poznati industrijalac Gorče Petrović, 1927. godine, koji je za opremanje muzeja u Tekstilnoj školi dao 20.000 dinara i koji je predložio da se muzej nazove Prvi srpski tekstilni muzej osnovan leskovačkim fabrikantom Gorčom Petrovićem. U njemu je planirano smeštanje zbirke originalnih alata kojim su se služili seljanke u pripremanju i tkanju, kao i originalnih tkanina. Sudbina ovog muzeja ostala je nepoznata. Posle Drugog svetskog rata, povodom proslave 25-togodišnjice osnivanja Srednja tekstilne škole u Leskovcu (1952. godine), na kojoj je učestvovalo više stotina tekstilnih stručnjaka iz cele zemlje, na proslavi je istaknut značaj leskovačke tekstilne industrije u razvoju ove grane u zemlji, kao i za izučavanje prošlosti Leskovca, čiji se razvoj i ekonomski napredak vezuje većim delom za tekstilnu industriju. Muzej je zamišljen kao centar u koji bi se sakupljala stara dokumenta o radu naših celih fabrika, fotografija, kao i različite alatke i mašine koje se više nisu upotrebljavale, a bile su izložene propadanju i zubu vremena u krugu fabrika. Taj model bi bio u funkciji vaspitavanja i obrazovanje budućih kadrova i tekstilnih stručnjaka, kao i u naučne svrhe. Sa sprovođenjem ove ideje u stvarnosti, čekalo se do 1954. godine kada osnovni problem bio prostor i materijalna sredstva. U tom cilju planirano je da se izdvoje dve prostorije u okviru Narodnog muzeja u Leskovcu, kao i da se potrebna sredstva nabavljaju sponzorstvom leskovačkih tekstilnih preduzeća. Tekstilna škola je pripremila izvestan inventar, a postavilo se i pitanje nabavke čarkova, razboja i drugih alata karakterističnih za početak funkcionisanja prve tekstilne fabrike. Ova ovakva inicijativa zainteresovala je javnost, naročito priča o početku tekstilne industrije u Leskovcu. Tako je, novembra 1957. godine u „Našoj reči“ objavljen članak o Janaćku Saviću, 90-togodišnjaku iz sela Nakrivnja, koji je bio jedini živi saučesnik u čuvenoj krađi i prenošenju preko granice čarkova iz Bugarske u Srbiju. Njegova priča bila je da je Strojkovačka vodenica bila prva srpska gajtanara, preteča testilnih fabrika leskovačko-industrijskog basena, da su čarkovi preneti uz pomoć Bugara Stefana Bojadžova, vlasnika gajtanara u Karlovu i majstora Nikole Filaka i Koste Naumova. Bojadžov se uortačio sa leskovačkih gazdama i dogovorio se da deo mašina prebaci u Srbiju, gde bi pomenuti majstori instalirali i obučili ljude pravljenju vunenih gajtana. Povodom proslave 75. godina leskovačke tekstilne industrije 1959. godine, otkupljena je vodenica u Strojkovcu od bivših vlasnika i potpuno je restaurirana. Instalirani su uređaji i očekivalo se da još jednom proradi na dan proslave godišnjice leskovačke tekstilne industrije. To se desilo tek 1984. godine na Stogodišnjici leskovačke tekstilne industrije. Jubilej je obeležen i svečanim otvaranjem Tekstilnog muzeja u Strojkovcu.
Kako izgleda danas muzej? Gde se tačno nalazi u Strojkovcu?
Zgrada vodenice je podignut u drugoj polovini 19 veka i sudeći po veličini i prostorijama namenjenim za stanovanje bile vlasništvo bogatih Turaka. Ona spada u red većih vodenica sa tri vitla, odnosno u vodenice na „tri buke“ kako se nazivaju drvene cevi od bukovine kojim se voda dovodila na mehanizam za pokretanje. Uopšte Porečki kraj je bio poznat po vodeničarstvu i mlinarstvu pri čemu je korišćen pad Nakrivanjske reke, tako da je od sela Čukljenika do Strojkovca postojao veći broj vodenica.
Samo zgrada je arhitektonsko remek-delo i predstavlja karakterističan tip kuće za ovo podneblje, čija je osnova bila na lakat odnosno poznatija kao tip crnotravske dunđerske kuće, što znači da je bila građana i za stanovanje. U levom krilu zgrade smeštena je vodenica, dok se u desnom krilu, odnosno u zapadnom delu nalaze prizemlje i sprat sa prostorijama za stanovanje.
Terasta je podignuta iznad ulaznog odeljenja u prizemlju, ukrašena je arkadama. Neposredno posle oslobodjenje od Turaka, imanje i vodenice kupio je Todor Dorka Čuljković, trgovac, koji je u ovom kraju već posedovao veće zemljišne komplekse i vodenice. Od njega je Antonije Popović uzeo u zakup vodenicu sa nekoliko zgradica na imanju i tu je 1884. godine instalirao čarkove iz Bugarske. U samoj fabrici je radilo 20 radnika, a izvestan broj je i spavao u njoj. Pranje i sušenje vune obavljeno je takođe u Strojkovačkoj vodenici, dok je sama fabrika bila podeljena na deo gde se gajtan prao i bojadžinicu koja je imala tri bakarna kazana i 12 ćupova. To je bila prva srpska gajtanara, odnosno začetak leskovačke tekstilne industrije. Fabrika je 1889. godine proširena i u Vučije. Tek 1896. godine fabrika gajtana u Strojkovačkoj vodenici je prestala sa radom, a čarkovi i ostali inventar je prenešen u Leskovac, na tavan prve fabrike štofa pod imenom Ilić-Popović i kompanija, gde se i dalje proizvodio gajtan.
