– Gde je mesto leskovačkog govora dijalektološkoj mapi Srbije?
– Dijalektološku mapu Srbije napravio Aleksandar Belić jedan od rodonačelnik a srpske dijalektologije i naravno ovaj radi to na prostorima nekadašnje Jugoslavije, i učili smo osnovnoj školi – te kajkavski, te štokavski, te čakavski i tako dalje, međutim u okviru ovog ekavskog elementa štokavskog dijalekta postoje dva normalizovana dijalekta: to je Istočno-hercegovački i Šumadijsko-Vojvođanski koji su ušli u osnovu srpskog jezika. U zapadnom delu Srbije postoji zetsko-južnosandžački, to je istočnohercegovački i zetsko-južnosandžački koji su ijekavski varijante srpskog jezika.
Leskovački govor pripada korpusu srpskog jezika – dve varijante koje nisu ušle u ekavski dijalekata su Kosovsko-Resavski – to je onaj deo Kruševca i severnog dela Kosova i naravno Prizrensko-Timočki. U okviru Prizrensko-Timočkog dijalekta postoji varijanta Južnomoravskog gde pripada leskovački govor i postoje nekoliko varijante – različitih naziva Timočko- Lužnički, Torlački i tako dalje, ali prosto postoje i govorite aleksinački, leskovački vlasotinački koji je izuzetno karakterističan jer je tu neka granica južnomoravskog i zaplanjskih varijanti timočkog govora. Leskovački govor pripada po tipu Južnomoravskih ili moravskih govora Prizersko-timočkog dijalekta u korpusu srpskog jezika. Postoji još jedna priča koja je izuzetno zanimljiva. Naime, treba razlikovati književni standardni jezik i jezik književnost. Jezik književnost je jezik na kome se pišu umetnička dela i ni za dlaku nije manje vredno delo recimo Stevana Sremca ili Bore Stankovića od onih dela koje su pisana na standardnom jeziku, pa čak i standardni govori ima elemente lokalizama. Naći ćete mnogo lokalizama i kod Ive Andrića i kod Meše Selimovića i kod ljudi koji važe za neke literarne Puritance kakav je recimo bio Radoje Domanović koji je deo svoje radne karijere proveo i u Leskovcu, i u Vranju, Pirotu.
To se nije odrazi na jezičkoj strukturi, naprotiv, bio je dosta, što se tiče čistoće jezika i dosta zagrižen – tako bar piše u literaturi – ali je duh ovog kraja uveo u svoja dela, naravno, obojena u satiru kakav je bio Radoje Domanović.
Jedna anegdota o toj čistoti i njegovom insistiranju na čistotu govora. Naime, kaže da je on ušao u neku kafanu i naručio nešto da pojede i ovi su mi ponudili, šta bi drugo nego ćevapčiće, mućkalicu, pljeskavice i tako dalje. Kaže „Jel imate nešto čorbasto?“ „Imamo sos od gusku“, „Valjda od guske!“, „Ja ću koljem dve guske za tvoj jedan sos“. Ima dosta tih anegdote vezanih za za govor ali da mi ne napravimo od Leskovačkog govora ono što se u medijima pravi – da je pogodan za anegdote, za viceve, za nekakve jezičke začkoljice, ali verujte da ima dragocene literature pisane na jeziku zavičaja kako se to obično kaže u novije vreme. Ja moram da pomenem jednog velikana srpske književnosti malo manje poznatog, to je Slobodan Džunić, njegovi „Vetrovi Stare Planine“ su remek-delo srpske književnosti a malo je poznata pisane su na bogatom sočnom jeziku tog dela Južnu Srbije. To nije leskovački govor, nego je onaj govor koji pripada Timoku, Zaplanju i tom delu.
Istorijat izučavanja Leskovačkog govora
Dijalektima su se bavili mnogi istraživači – kao što je Aleksandar Belić. Ono što je zanimljivo, je da je 1903. godine norveški slavista Olaf Brok u Beču na nemačkom objavio knjigu „Dijalekti najjužnije Srbije“ i kažu da je to bilo, i da je i dan danas kapitalno delo koje se ne može zaobići kada je u pitanju istraživanje dijalekata.
Jedan od najistaknutijih srpskih lingvista je Aleksandar Belić, koji je 1905 objavio knjigu Dijalekti istočne i južne Srbije i, naravno, to je bilo delo koje je Brokovu studiju stavila na neki način u zasenak. Cela priča o istorijatu i karakteristikama Leskovačkog govora bazira se na knjizi Nedeljka Bogdanovića, jednog od naših najistaknutih dejalektologa, profesora staroslovenskog i dijalektologija na Filozofskom fakultetu u Nišu. On je dao najznačajniji doprinos u razvoju dijalektologije, pogotovu za prizrensko-timočke varijante.
Ono što je karakteristično za leskovački govor, moramo da pomenemo dva autora koji su mnogo učinili i koji su prvi krenuli da izučavaju leskovački govor: Jovan S. Mihajlović je 1977 godine u Leskovačkom Narodnom muzeju objavio knjigu „Leskovački govor“. To je svojevrsna gramatika leskovačkog govora naravno sasvim kvalitet i manama jednog pionirskog lingvističkog poduhvate i to je knjiga na koju se svi potonje izučavaoci leskovačkog govora pozivaju.
Krupan korak učinio je Brana Mitrović, koji je 1984. objavio „Rečnik Leskovačkog govora“. On je 1992. godine doživeo drugo izdanje i to je rečnik koji je doživeo dosta kritika u smislu da nije leksikološki urađen – po svim normativima, ali je značajan po tome što je bio prvenac i što je kasnije poslužio kao baza u Akademije nauka i umetnosti za pravljenje rečnika srpskog književnog jezika.
Brana Mitrović je najavljujući svoj rečnik objavio nekoliko zanimljivih tekstova u Leskovačkom zborniku. Leskovački zbornik je publikacija koja ima bogatu tradiciju i koja je ne samo u oblasti istoriografije veću i oblasti lingvistike mnogo značajna, zato što je tu objavljeno mnogo toga. Čak je Jovan Jovanović jedan od najznačajnijih antropologa, jedan od velikih političara i intelektualaca iz Leskovca polemisao sa Branom Mitrovićem, u onom smislu da je neka tumačenje njegovih reči, neka objašnjenja davao, menjao, ukazivao na greške, ali je to radio sa svešću da je imao kao predložak jedno značajno ostvarenje. Rečnik Brane Mitrovica imao je mnogo kritičara, mnogo komentatora, ali je do današnjeg dana ostao – ne smem da kažem neprevaziđen ali značajan. Na ovom prostoru je nekoliko značajnih leksikologa, a za ovaj naš kraj značajna je Radmila Žugić, doktor nauka, viši naučni savetnik Insituta za srpski jezik koja je napravila „Rečnik govora jablaničkog kraja“ koji je izdala Srpska akademija nauka i umetnosti. Taj rečnik je urađen po najstrožijim lingvističkim pravilima i on je izuzetno značajan, i uz rečnik Brane Mitrovica doista ima izuzetan značaj za sve one koji se bave jezikom.
Da pomenemo još nekoliko ljudi koji se bave izučavanjem jezika ovog kraja. Tu je profesor Jordana Marković koji radi na Filozofskom fakultetu u Nišu i ona u okviru projekata i rada sa studentima ima dosta objavljenih radova. Ona je značajna kao dijalektolog. Njena osnovna interesovanje su za Zaplanjski kraj, jer ona je iz toga kraja, ali studentima iz ovog kraja daje zadatke, ili seminarski, ili diplomske, ili magistarske da izučavaju ovaj kraj i ima mnogo publikacija u kojima se objavljuju radovi mladih istraživača koji se bave ili leksikologijom ili ostalim karakteristikama Leskovačkog govora.
Leskovački kulturni centar je organizovao naučne skupove „Dijalekat i dijalekatska književnost“ od 2006. godine.
