Treći deo
Kakav je uticaj klimatskih promena na srpske šume?
Klimatske promene dovode do porasta temperature što ima za posledicu sve veće otapanje i smanjivanje površine lednika, dok snežni pokrivač na planinama traje kraće i sve češće izostaje. Ove promene na globalnom nivou ugrožavaju dostupnost vode za piće stanovništvu, privredi, a naročito je ugrožena poljoprivredna proizvodnja. Osim toga, ugrožen je opstanak mnogih ekosistema, pogotovu naučnici upozoravaju da su većina endemskih vrsta u planinskim predelima izložene riziku od izumiranja. Naučnici su uočili da se pod uticajem klimatskih promena u većini planinskih regiona biljne vrste postepeno pomeraju na veće nadmorske visine. To znači da biljke koje nastanjuju pojas blizu samih vrhova nemaju dodatnog prostora da se prilagode i zato sa porastom prosečne temperature raste i rizik od izumiranja. Ovo su neka od saopštenja iz izveštaja IPCC-a.
Šesti Izveštaj međuvladinog panela za klimatske promene (IPCC) objavljen je 9. avgusta 2021. godine i verovatno je do sada najtačnija i najsveobuhvatnija naučna prognoza o klimatskim promenama, a sačinjen je na osnovu 14.000 recenziranih naučnih radova. Autori ovog dokumenta, obima 3949 strana, zaključuju da je „nedvosmisleno“ da ljudska aktivnost doprinosi zagrevanju planete, uzrokujući „široko rasprostranjene i brze“ promene na okeanima, ledu i površini Zemlje. Oni upozoravaju da je sadašnje stanje mnogih delova klimatskog sistema „bez presedana tokom mnogo vekova do mnogo hiljada godina“. Od prethodnog Petog izveštaja IPCC iz 2013-14. godine, kada je data procena o vezi između zagrevanja izazvanog ljudskim aktivnostima i sve ozbiljnijih ekstremnih vremenskih uslova, sada je u Šestom izveštaju o tome naglašeno kao „utvrđenoj naučnoj činjenici“. Za svaki kontinent su date predikcije i ocena pouzdanosti sumarnih klimatskih promena, tako se za Evropu iznosi da će:
o bez obzira na buduće nivoe globalnog zagrevanja, temperature rasti u svim evropskim oblastima brzinom prekoračenja globalnih srednjih temperaturnih promena, slično ranijim zapažanjima (visoka pouzdanost);
o učestalost i intenzitet ekstremnih vrućina, uključujući morske toplotne talase koji su porasli poslednjih decenija, nastaviti da se povećavaju bez obzira na scenario emisije gasova staklene bašte (kritičnost);
o predviđanja pragova relevantnih za ekosisteme i ljude zbog globalnog zagrevanja biti prekoračeni od 2°C i više (visoka pouzdanost);
o učestalost hladnih perioda i mraznih dana biti manji prema svim scenarijima emisije gasova staklene bašte (u ovom izveštaju) i svim vremenskim zonama, slično prošlim zapažanjima (visoka pouzdanost);
o uočeni trendovi evropskih srednjih i ekstremnih temperatura biti objašnjeni samo uzimanjem u obzir antropogenih faktora (visoka pouzdanost);
o predviđeno smanjenje padavina tokom leta na Mediteranu i širenje ka severnim regionima, istovremeno sa povećanjem ekstremnih padavina, izazivati poplave u urbanim sredinama (visoka pouzdanost).
Predikcije i ocena pouzdanosti sumarnih evropskih klimatskih promena će se tokom leta 2022. godine već ostvariti. Republički hidrometeorološki zavod (RHMZ) je za Srbiju prognozirao veoma toplo i sušno leto sa temperaturama iznad višegodišnjeg proseka i nižom količinom padavina sa toplotnim talasima tokom jula i avgusta. U Srbiji je 23. jula 2022. godine u više mesta izmereno 40°C, a u delu Timočke Krajine čak 41°C. Veoma toplo je i u planinskim predelima: u Sjenici na 1040m nadmorske visine temperatura je dostigla 33°C, a na Zlatiboru na sličnoj nadmorskoj visini je 32°C. U Beogradu je maksimalna temperatura istog dana popodne iznosila malo iznad 39°C (na Vračaru 39.4°C, na osnovu podataka RHMZ).
U Srbiji je 23. jula 2022. godine cela zemlja bila pod crvenim meteo-alarmom
Prema opaženim meteorološkim podacima tokom poslednjih decenija u planinskim regijama Srbije se beleži porast prosečnih temperatura. Kao što pokazuju temperaturni podaci ovog jula, letnje temperature u Srbiji karakteriše brže zagrevanje, a prognozira se da bi u budućnosti zbog povećanog izostanka snežnog pokrivača koji ima ulogu odbijanja Sunčevog zračenja porast temperature tokom zime mogao da se ubrza. Prema najpesimističnijem scenariju iz Šestog Izveštaja međuvladinog panela za klimatske promene (IPCC), brzina pomeranja izotermi (linija koje na karti povezuju područja iste temperature) ka višim nadmorskim visinama iznosila bi 1000 metara za 100 godina.
U razgovoru za specijalizovani portal Klima101, profesorka Ana Vuković Vimić sa Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu kaže da su u Srbiji uglavnom vidljive slične promene kao i na globalnom nivou, i naglašava da „ovo znači da će temperatura nizijskih oblasti zavladati u planinskim oblastima, a planinska klima u Srbiji praktično neće više postojati”, i dodaje da „u sadašnjim klimatskim promenama, kada postoje godine sa intenzivnim snežnim padavinama i formiranje snežnog pokrivača koji se topi u proleće, uz pomeranje godišnjeg maksimuma padavina u nižim oblastima sa ranog leta ili kasnijeg proleća u ranije proleće, događa se da se otapanje snega i velike padavine dese dovoljno blizu tako da izazovu lokalne poplave.”
Vlasnici privatnih šuma u Pomoravskom okrugu žale se da im se suše stabla pojedinih vrsta drveća
Prema izveštaju Tanjug-a, sušenju stabala nisu pošteđene ni državne šume kojima gazduje Šumsko gazdinstvo „Južni Kučaj“ iz Despotovca, na području lokalnih samouprava Ćuprije, Jagodine i Paraćina. Godišnje se osuši od 40 do 50 hektara stabala, crnog bora, smrče, duglazije, najviše na području Jagodine i Despotovca.
Ovome treba dodati da zbog izuzetno toplih i suvih perioda kojih ima sve više i čija će se učestalost povećati i ubuduće, raste i rizik od šumskih požara. U periodu od 2003. do 2020. godine uočava se trend povećanja štete na godišnjem nivou u šumama Srbije, tako se vrednost štete između 2003. i 2013. godine kretala od oko 30000 do oko 85000 m3 drveta, dok je od 2014. do 2020. godine ova vrednost iznosila između oko 113000 i oko 223000 m3. Iako su požari najveći problem sa kojim se susreću šume u Srbiji. U poslednjih 20-30 godina se jasno vidi opadanje vitalnosti određenih šuma, uglavnom u nižim predelima naše zemlje, upravo usled posledica klimatskih promena, kao što su suše i nedostatak vode.
Šumski požar na području Nove varoši i Kokinog broda na obroncima Zlatara – guste četinarske šume sa sastojinama Pančićeve omorike u plamenu (28. juli 2021)
Problem šumskih požara i opadanje vitalnosti otvaraju pitanja kvaliteta šuma u Srbiji, šta ih ugrožava i koliko je intenzivno pošumljavanje. Na ova pitanja je u intervjuu dao odgovore profesor Slobodan Milanović sa Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, rekavši da smo što se tiče šumovitosti prema zadnjem popisu imali nešto preko 29%, a Evropski prosek je oko 40%. Naš problem je što se vrlo malo pošumljava, ako se to poredi sa nekim površinama koje su pošumljavane 70-ih, 80-ih pa i 60-ih godina. To su bile desetine hiljada hektara na godišnjem nivou, a sada je to otprilike oko 1.000 hektara.
Sve pretnje koje klimatske promene donose su veoma složene i često neizvesne po vremenu pojavljivanja, zato naučnici smatraju da se sve opasnosti ne mogu sprečiti, ali da se planinskim regionima može pružiti veća podrška u upravljanju rizicima koje te opasnosti proizvode. Neophodno je i lokalne zajednice pripremiti i prilagoditi na nove klimatske uslove.
Četvrti deo
Strogi prirodni rezervat „Kukavica“ u okviru nove strategije za očuvanje šuma
Strogi rezervat prirode „Kukavica“ je rezervat čiste bukove šume (Fagetum moesiacae serbicum Rud.), autohtone, spontano razvijene šumske zajednice potpunog sklopa, povoljnih stanišnih uslova, sa stablima bukve starosti oko 140 godina i zaštićeno je područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja. Prostire se na jugoistoku Srbije na obali Južne Morave, u Pčinjskom i Jablaničkom okrugu na površini od 75,76 ha. Planinski masiv Kukavice pripada Rodopskom planinskom sistemu, a najviši vrh je Vlajina na 1442 m nadmorske visine. Geološka podloga pretežno je sačinjena od gnajsa u fazi raspadanja, nastalih metamorfozom sitnozrnih klastita. Matični supstrat čine pretežno kristalasti škriljci, a zemljišta pripadaju razvojnoj seriji na kiselim i silikatnim stenama.
Najzastupljeniji tip zemljišta su kisela smeđa zemljišta, profila A-(V)-S. Zaštićeni šumski ekosistem rezervata pripada kompleksu mezofilnih bukovih i bukovo- četinarskih tipova šuma. Očuvanost sastojine prašumske strukture u rezervatu prirode „Kukavica“ osnova je za očuvanje geofonda bukve i njenih zajednica.
U vegetacijskom pojasu od oko 500 m, odnosno visinskom dijapazonu od 670 m do 1200 m n.v. promena orografskih i edafskih karakteristika uslovila je pojavu više različitih zajednica, odnosno tipova bukovih šuma koje imaju ekološku vrednost i biološku stabilnost strogo zaštićene planinske bukove zajednice. Na prostoru rezervata javljaju se sledeći tipovi bukovih šuma:
o Tipična planinska šuma bukve (Fagetum moesiaceae montanum typicum),
o Planinska šuma bukve sa slaborazvijenim zeljastim pokrivačem (Fagetum moesiaceae montanum nudum- pauperum), i
o Acidofilna šuma bukve sa Bekicama (Luzulo- Fagetum moesiaceae).
Prostor Kukavice bogat je slivovima Kukavičke, Jabukovačke, Rdovske, Letovičke, Jastrebačke i Bistričke reke. Na prostoru rezervata, kao i u širem okruženju, postoji veliki broj različitih i raznovrsnih staništa mnogobrojnih vrsta faune i flore.
Tipična planinska šuma bukve (Fagetum moesiaceae montanum typicum) na prostoru rezervata
Foto: Ivana Jovanović
Foto: Arhiva Zavoda za zaštitu prirode Srbije
Na osnovu jednog naučnog rada (Tomić Z, 2000) prezentovaćemo ekološko-vegetacijsku (tipološku) klasifikaciju pojasa planinskih monodominantnih bukovih šuma u južnom delu planine Kukavice koja je izvršena na osnovu egzaktnih proučavanja zemljišta i vegetacije.
Prva je planinska šuma bukve podsveze Fagenion moesiacae montanum Jov. 1976, koja zauzima najveće površine i karakterišu se ujednačenim florističkim sastavom. Ova planinska šuma bukve je ujednačene strukture, ali siromašnog florističkog sastava. Posebno je izražena oskudnost sprata drveća u kome se prateće vrste javljaju retko. Sprat žbunja je sklopa sa neznatnim brojem vrsta: Fagus moesiaca, Sambucus nigra, CoryIus avellana, Euonymus latifolius, Crataegus monogyna i dva prizemna polužbuna: Rubus hirtus i Rubus idaeus. Sprat prizemne flore je nešto bogatiji i odlikuje se prisustvom svojstvenih vrsta: Epilobium montanum, Mycelis muralis, Salvia glutinosa, Asperula odorata, Dryopteris filix-mas, Circaea lutetiana, Athyrium filix-femina i dr.
Druga je tipična planinska šuma bukve – subass. Typicum i to je floristički i cenološki najstabilniju varijantu Fagenion moesiacae montanum Jov. 1976. Nalazi se na seničnim položajima i u povoljnim edafskim uslovima. Karakteristični skup obogaćen je prisustvom diferencijalnih mezofita: Galeobdolon luteum (često u facijesima), Cardamine bulbifera, Cardamine impatiens, Oxalis acetosella, Asarum europaeum, Pulmonaria officinalisi dr. U sastojinama otvorenijeg sklopa, koje su već u početnoj fazi degradacije, javljaju se facijesi Rubus hirtus i pionirske heliofilne vrste: Epilobium angustifolium, Populus tremula, Salix caprea i dr.
Treća je acidofilna šuma bukve koja spada u podsvezu Luzulo- Fagetum moesiaceae Jov. 1976 i pojavljuje se na južnim, toplim padinama ili na istaktutim grebenima i mestima gde ima uslova za brže odvijanje procesa degradacije zemljišta. Podsveza je predstavljena samo jednom asocijacijom – Luzulo- Fagetum moesiaceae montanum Miš. Et Pop. 1976. Javlja se na toplijim ekspozicijama i strmijim nagibima, a odlikuje se i otvorenijim sklopom drveća (0,5-0,8). Svojstvene vrste asocijacije su razne vrste bekica, od kojih su na Kukavici zastupljene Luzula luzuloides i Luzula luzulina. Zajednica se karakteriše izostajanjem većine mezofilnih vrsta svojstvenih planinskim šumama bukve, florističkim siromaštvom, kao i prisustvom brojnih pionirskih acidofilnih vrsta: Hieracium spp., Musci spp. Galium rotundifolium, Veronica officinalis, Deschampsia flexuosa, a mestimično, istina vrlo retko, čak i Pirola secunda.
Radi očuvanja šuma, na osnovu Zakona o šumama („Sl. glasnik RS“, br. 30/2010, 93/2012, 89/2015 i 95/2018), zabranjeno je: 1) pustošenje i krčenje šuma; 2) čista seča šuma koja nije planirana kao redovan vid obnavljanja šuma; 3) seča koja nije u skladu s planovima gazdovanja šumama; 4) seča stabala zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta drveća; 5) podbeljivanje stabala; 6) paša, brst stoke, kao i žirenje u šumi; 7) sakupljanje ostalih šumskih proizvoda (gljiva, plodova, lekovitog bilja, puževa i drugog); 8) seča semenskih sastojina i semenskih stabala koja nije predviđena planovima gazdovanja šumama; 9) korišćenje kamena, šljunka, peska, humusa, zemlje i treseta, osim za izgradnju infrastrukturnih objekata za gazdovanje šumama; 10) samovoljno zauzimanje šuma, uništavanje ili oštećivanje šumskih zasada, oznaka i graničnih znakova, kao i izgradnja objekata koji nisu u funkciji gazdovanja šumama; 11) odlaganje smeća i štetnih i opasnih materija i otpadaka, kao i zagađivanje šuma na bilo koji način; 12) preduzimanje drugih radnji kojima se slabi prinosna snaga šume ili ugrožava funkcija šume.
Čista seča šuma može da se vrši radi izgradnje objekata koji služe gazdovanju šumama, u skladu s planovima gazdovanja šumama. Izuzetno, kako precizira Zakon, čista seča šuma koja nije predviđena planovima gazdovanja šumama može da se vrši uz saglasnost ministarstva nadležnog za poslove šumarstva radi: 1) prosecanja prolaza za izvršenje geodetskih radova, geoloških istraživanja, naučnoistraživačkih ogleda, postavljanja cevovoda PTT, elektro i drugih vodova i sličnih radova, ako se time ne ugrožavaju prioritetne funkcije šume; 2) otvaranja protivpožarnih linija pri gašenju visokog šumskog požara, suzbijanja biljnih bolesti i štetočina, sprovođenja aktivnosti u cilju sprečavanja pojave i otklanjanja posledica ekoloških akcidenata, ponovnog korišćenja kopova i odlagališta pepela na površinama koje su pošumljene po projektima rekultivacije, kao i kada je usled drugih prirodnih pojava ugrožena većina šumskog drveća, ako se time ne ugrožavaju prioritetne funkcije šume utvrđene planovima gazdovanja šumama.
Nova evropska strategije za očuvanje šuma – pravo stablo na pravom mestu za pravu svrhu
Europska komisija je 16. jula 2021. godine donela Novu strategiju EU za šume do 2030. godine u sklopu Evropskog zelenog dogovora pod nazivom “Nova strategija EU šuma za 2030. godinu”. Strategija ima za cilj pošumljavanje i unapređenje kvaliteta šuma i akcije u cilju njihove zaštite i obnove i deo je paketa mera predloženih u cilju smanjenja emisija staklene bašte za najmanje 55 % do 2030. godine i postizanja klimatske neutralnosti do 2050. godine.
U ovoj Strategiji za šume zacrtana je vizija i konkretna delovanja za povećavanje površine i kvaliteta šuma i jačanje zaštite, obnove i vitalnosti. Predloženim će se mjerama povećati sekvestracija ugljika omogućivanjem da šume bolje funkcioniraju kao ponori ugljika te da u njima budu vezane veće zalihe ugljika, čime se pridonosi ublažavanju klimatskih promjena. Novina je što se predviđa razvoj mehanizama plaćanja vlasnicima šuma ukoliko obezbede alternativne usluge ekosistava, npr. ostavljaju delove svojih šuma netaknutima.
Frans Timermans (Frans Timmermans), izvršni potpredsednik za evropski zeleni plan je povodom objavljivanja Strategije izjavio:
Većina biološke raznovrsnosti na Zemlji krije se u šumama. Da bi nam voda bila čista, a zemljište bogato, potrebne su zdrave šume. Evropske šume su ugrožene i zato ćemo raditi na njihovoj zaštiti i obnovi kao poboljšavanju njihovim upravljanjem, a istovremeno pomagati šumarima i ostalima koji se brinu o šumama. Na kraju, svi smo mi deo prirode i ono što radimo u okviru borbe protiv klimatskih promena i sprečavanja krize bioraznovrsnosti, radimo kako bismo zaštitili vlastito zdravlje i budućnost.
Strategiju upotpunjava i plan sadnje tri milijarde novih stabala širom Evrope do 2030. godine uz potpuno poštovanje ekoloških načela – pravo stablo na pravom mestu za pravu svrhu.
Izabrana literaura
1. Climate Change 2021: Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Working Group I –The Physical Science Basis (Regional fact sheet -Europe), 7 August 2021.
o The Working Group I contribution to the Sixth Assessment Report, Climate Change 2021: The Physical Science Basis was released on 9 August 2021.
o The Working Group II contribution, Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability was released on 28 February 2022.
o The Working Group III contribution , Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change was released on 4 April 2022.
2. Ekološko-vegetacijcka klasifikacija bukovix šuma južnog dela Kukavice, Tomić Z. Et. al., Glasnik šumarskog fakulteta, Beograd, 2000, 6p. 83, str. 145-163.
3. European Green Deal: Commission proposes new strategy to protect and restore EU forests/ https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_3723 (pristupljeno 7. avgusta 2022).
