Prema poslednjem popisu iz 2011. u Srbiji živi 147.604 Romkinja i Roma (u Vojvodini 42.391), a stručnjaci koji se bave romskom zajednicom u Srbiji procenjuje da je zajednica mnogo veća – oko 500.000 Roma i Romkinja, raspoređena u različitim delovima, najviše oko velikih gradova. Odluku o standardizaciji romskog jezika u Republici Srbiji doneo je Nacionalni savet romske nacionalne manjine u Srbiji (30. septembra 2013.). Nakon podnetog pismenog predloga Ljuana Koke pod nazivom „Normalizacija, kodifikacija i standardizacija romskog jezika“, Savet je odlučio da formira stručni tim „koji će raditi na realizaciji i primeni standardizacije romskog jezika“ (ali nisu istovremeno obezbeđena i finansijska sredstva za temeljni istraživački rad).
U Srbiji Romi i Romkinje se služe romskim jezikom u javnoj i privatnoj sferi. U javnoj sferi je obezbeđena sistemska vidljivost, budući da je romska zajednica jedna od nacionalnih zajednica u Vojvodini (druga po veličini – posle mađarske zajednice). Javnim govorom se smatra onaj na televiziji (redakcija romskog programa na TV Vojvodina), zatim na radiju i u romskim časopisima (Dekada Roma), retko ili nikako u sudskim procesima i u radu parlamenta AP Vojvodine. Nadalje u okviru prevodilačke službe u porajinskoj Vladi uveden je i romski jezik, ali nema poslanica i poslanika iz romske zajednice koji javno govore na romskom jeziku tokom zasedanja, nego na jeziku većinskog naroda. To nije dobro, jer bi bilo korisno da se razvija parlamentarni diskurs i na romskom jeziku.
Amen ađes (Emisija na romskom jeziku koja se prikazuje na RTV Vojvodina). Za sada se uglavnom smatra da su tri osnovna dijalekta u upotrebi: gurbetski, arlijski i kalderaški, mada je gurbetski u dominaciji u javnoj sferi (ali to se nigde konkretno ne navodi).
Romski jezik kao izborni predmet
U Srbiji (ali još od vremena jugoslovenskog prostora) u osnovnoj školi u Vojvodini i u drugim delovima Srbije postoji nastava izbornog predmeta Romski jezik sa elementima nacionalne kulture, kao što je i za druge nacionalne zajednice u zemlji (mađarska, slovačka, rusinska, albanska…). Izborni predmet podrazumeva da iz njega nema ocena. Plan i program donosi Ministarstvo prosvete. Ovu nastavu izvode Romkinje i Romi, izvorni govornici romskog jezika, koji su stekli sertifikat, nakon nekoliko obrazovnih seminara održanih u povodu uveđenja ovog predmeta u osnovnoškolsku nastavu. Nastavnici romskog jezika imaju svoje Udruženje, a postoji i nekoliko učila za nastavu na romskom jeziku, kao što je za I razred Bukvar (Trifuna Dimića) i udžbenik za veronauku (za pravoslavnu crkvu) (Ignjatije Midića, 2003). Postoje udžbenici romskog sa radnom sveskom za učenike I-V razreda (različitih autorki i autora). Šta nije dobro? Za nastavu se prijavljuje mali broj romske dece, ona se odvija u vreme kada druga deca nisu u školi (pre ili posle nastave ili tokom subote), pa je interkulturna razmena svedena na minimum, više je u pitanju odvijanje života u dve paralelne kulture – romskoj i onoj većinskog naroda. Pokrajinska Vlada, je na predlog Kancelarije za inkluziju Roma (koja pripada Vladi) pre 10 godina osnovala na Visokoj školi za strukovno obrazovanje vaspitača u Vršcu smer za vaspitačice i vaspitače romskog jezika, u okviru kojeg je predmet romski jezik, i ostali predmeti (istorija i tradicionalna kultura Roma i dr.) na kojem romski i neromski studenti uče i romski jezik kao obavezan predmet. Do sada su stekle diplome 23 od ukupno 84 studentkinja i studenata kojima su različiti maternji dijalekti romskog jezika.
Šta nije dobro u ovoj nastavi? Sa teritorije Vojvodine se na ovaj smer upisuje mali broj studenatkinja (za vaspitački smer su i inače više zainteresovane studentkinje nego studenti), jer je Vršac sasvim udaljen prema rumunskoj granici, pa roditelji iz drugih krajeva Pokrajine najčešće ne žele da dozvole svojim ćerkama da budu tamo u internatu van njihove kontrole. Sem toga, stipendija (koju dodeljuje Vlada APV) je skromna i pokriva osnovne troškove studentskog doma, knjiga i boravka. A ono što je presudno je podatak da se samo nekoliko diplomiranih studentkinja zaposlilo sa ovom diplomom na poslovima za koje su se opredelile. Budući da je već više godina na snazi zakon o netapošljavanju u prosveti (i u nekim državnim telima), diplomirane studentkinje se ili zapošljavaju na određeno vreme na nekim drugim poslovima, ili odlaze u inostranstvo. Otuda očekivano i planirano pojačanje učenja romskog jezika već u predškolskom periodu kod upisane romske dece sasvim je neznatno. Ono što je važno za ovu nstavu (koju izvode Rajko Đurić i Marija Aleksandrović) je štampanje udžbenika: Pravopisa, Gramatike romskog jezika, Sintakse (autor R. Đurić) i nekoliko rečnika romsko-srpskog jezika.
U srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu postoji već 20 godina Odbor za proučavanje života i običaja Roma u čijem radu učestvuju i romski naučnici (Marija Aleksandrović, Dragoljub Acković, Rajko Đurić, Marsel Kurtijade /Pariz/ i Zoran Tairović).
U javnosti se rad Odbora odvija u obliku javnih tribina, konferencija i potom štampanih knjiga, od kojih he poslednja pod nazivom „Očuvanje, zaštita i perspektive romskog jezika u Srbiji“ (2018). Ovi tekstovi su namenjeni neromskoj eliti da se bolje upoyna sa različitim aspektima romske zajednice.
Šta je ovde problem? Aktivnosti nemaju dobru reklamu, a knjige su štampane u malom broju primeraka i nisu ditribuirane u romskoj zajednici kojima su najpotrebnije.
Univerzitet u Novom Sadu je imao „Školu romologije“
Vansistemske škole učenja romskog jeziklane postoje u kontinuitetu, ali su postojale letnje škole organizovane u različitim delovima države i u okviru njih je bilo ponuđeno učenje romskog jezika (pored ostalih informacija o istoriji, kulturi i tradiciji Roma). Specifičan alternativni akademski oblik nastave predstavlja Škola romologije na Univerzitetu u Novom Sadu od 2003. do 2016. koju sam koordinirala kroz četiri modula: Jezik-kultura-istorija-stanovanje. O romskom jeziku i osnove romskog jezika smo prenosili studentima i studentkinjama koji su uglavnom bili neromi. U proseku je grupa od 30 polaznica i poznanika, što u tako dugom periodu predstavlja značajan broj onih koji su barem neke osnovne stvari doznali o romskom jeziku (ali i o kulturi, istoriji, obrazovanju, stanovanja Roma i Romkinja ne samo u Srbiji). Škola je imala dva osnovna cilja: da oformi nastavnički kadar od romskih nastavnika i da u akademskoj zajednici univerziteta proširi znanje o romskoj zajednici.
Većina obrazovanih Roma nije pronašla posao
Ako se meri stepen obrazovanosti romske zajednice danas u Srbiji, a da je parametar visokoobrazovani Romi i Romkinje, onda možemo zaključiti da je na Univerzitetu u Novom Sadu, zahvaljujući posebnoj brizi za upis na fakultete, do sada dobilo diplome preko 200 romskih studentkinja i studenata (oko 100 je još uvek u procesu studiranja). Nažalost, diplomirani romski stručnjaci za razne oblasti, nisu dobili stalna zaposlenja u Srbiji, pa ih je najveći broj otišao u inostranstvo (kao i mnogi drugi mladi stručnjaci danas). Otuda je teško potvrditi da je romska zajednica u Srbiji danas dobila svoju mladu obrazovanu elitu koja doprinosi razvoju svoje zajednice. Pre bi se moglo zaključiti da ti mladi i pametni diplomirani Romi i Romkinje doprinose razvoju međunarodne romske zajednice (što naravno nije loše).
Javni servis ima programe na romskom jeziku i o Romima
Duga je tradicija radio i TV emisija na romskom jeziku u Vojvodini i drugim gradovima u Srbiji. Deo televizijskog programa je jednom nedeljno emitovan za ceo prostor Srbije na RTV (urednik je dugo godina Petar Nikolić). Na Radio Beogradu postoji emisija „Romano Them“. Javni RTV servis je mesto na kojem se polako standardizuje romski jezik u govornoj i pisanoj (titlovanoj) formi. Nadalje, u Vojvodini postoji pri Vladi Pokrajine Kancelarija za inkluziju Roma od 2003. godine i ona izdaje dvojezični časopis na romskom i na srpskom jeziku (najpre se zvao THEM, a zatim Dekada Roma) u okviru kojeg se može pretiti proces standardizacije romskog jezika u službenoj i administrativnoj upotrebi preko prevođenja istih tekstova sa srpskog jezika.
Dvadesetak priznatih poznavalaca romskog jezika u Srbiji
Poznavaoce romskog jezika možemo podeliti na one koji stvaraju na romskom jeziku (pesnike, književnike i dr.) i one koji izučavaju romski jezik, a posebno one koji prevode sa i na romski jezik. Opšteprihvaćeno mišljenje je da je samouki romolog Trifun Dimić (1956-2001) najzaslužniji za razvoj učenja o romskom jeziku, na gurbetskom dijalektu. Nadalje, već nekoliko decenija Rajko Đurić (pesnik, istoričar, književnik, prevodilac) piše o romskom jeziku u Pravopisu, Gramatici, Istoriji romskog jezika. Zatim Alija Krasnići piše pesme, pripovetke i objavio je rečnik romsko-srpski. Ljuan Koka je urednik časopisa i pisac nekoliko udžbenika za romski jezik u osnovnoj školi (zajedno sa saradnicima). Marija Aleksandrovi predaje romski jezik, kulturu, književnost, tradiciju Roma na Visokoj školi za vaspitače u Vršcu.
Slavica Vasić, Dragan Ristić u dugom vremenskom periodu prevode različite tekstove na romski jezik za potrebe administracije (zakoni, uredbe i sl.).
Nabrojane osobe nisu jedine. Povremeno se u različitim projektima pojavljuje još poznavalaca romskog jezika koji su svoje obrazovanje, sistemsko ili vansistemsko, stekli u Srbiji ili inostranstvu.
Baza postoji, potrebna je akcija
Postoji potrebna količina intelektualne elite danas u Srbiji koja bi trebalo da predvodi svoju zajednicu. Postoje i tumači prilokom suđenja u sudu, postoje udruženja romskih studenata: Udruženje romskih studenata (osnovano davne 2003) i Unija romskih studenata. Postoji i Udruženje za demokratizaciju koje brine o pomoći romskim steudentima prilikom studiranja. Tu su već pomenuti diplomirani romski stručnjaci sa diplomama raznih fakulteta i visokih škola. Postoji potreban potencijal za ubrzani rad na afirmaciji romskog jezika i kulture, bilo u obliku Zavoda za kulturu Roma (analogno zavodima za drge nacionalne zajednice. Slovake, Mađare, Rusine u Vojvodini), bilo u obliku Muzeja Roma i Romkinja. Ovi pojedinci i udruženja bi trebalo da se više uvežu i pokrenu nove inicijative koje bi ojačale kulturnu integraciju Roma. Pitanje je kolika bi bila podrška države, ali bez kontinuiranih akcija se to ne može testirati.
