Članci su u radjeni u okviru realizacije programa „Romska perspektiva“ koji se finansira iz budžeta Republike Srbije – Kancelarije za ljudska i manjinska prava, a sprovodi se u okviru programa „Unapređenje položaja Roma i Romkinja u Republici Srbiji za 2020. godinu“.
Stavovi izneti u ovim člancima predstavljaju stavove autora i njihovih saradnika, tj. ne predstavljaju nužno zvanični stav Kancelarije za ljudska i manjinska prava.
U Republici Srbiji je 2011. godine popisano 147.604 građana i građanki romske nacionalnosti, što čini 2,1% stanovništva na teritoriji Republike Srbije bez Kosova i Metohije; to je broj koji je referentan za planiranje strateških mera.
Prema metodološki verifikovanim izveštajima i pokazateljima, većina Roma i Romkinja se suočava sa društvenom isključenošću i siromaštvom i izložena je otvorenoj, a još češće prikrivenoj diskriminaciji.
Podaci o socijalno-ekonomskom položaju Roma i Romkinja su šturi, zastareli, nesistematizovani i prikupljaju se parcijalno, uglavnom na osnovu nestandardizovanih i neverifikovanih metodologija. Podaci o siromaštvu u Republici Srbiji postoje, prikuplja ih i obrađuje zvanična statistika, a ažurira ih
i redovno analitički iskazuje Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva, ali oni ne sadrže informacije o etničkoj strukturi siromašnih građana u Republici Srbiji. Zbog svega toga je teško proceniti realne dimenzije siromaštva Roma i Romkinja. Prikupljanje podataka o ostvarivanju ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, među kojima su pravo na rad, na stanovanje, na socijalnu zaštitu, na obrazovanje i zapošljavanje, od suštinske je važnosti za proces unapređenja pristupa ovim pravima za sve, pa i za Rome i Romkinje. Komitet UN za ekonomska i socijalna prava je stoga tražio od Republike Srbije da pomenute podatke prikuplja redovno, u odnosu na pokazatelje koji su vezani za ljudska prava, i razloženo – između ostalog i u odnosu na etničko poreklo. Prema podacima prikupljenim Popisom stanovništva 2011. godine i obrađenim u studiji „Romi u Srbiji”66 posredno su izvedeni pokazatelji siromaštva Roma i Romkinja. Na osnovu agregiranih podataka o demografskim obeležjima stanovništva i posmatranja ekonomske strukture uočene su razlike koje se javljaju „među etničkim zajednicama i ukupnog nacionalnog nivoa razvijenosti ekonomskih struktura, koje u krajnjoj liniji određuju i socijalni položaj ukupnog društva, odnosno pojedinih etničkih zajednica u njemu“.
U tom smislu uočljive su razlike između ekonomske aktivnosti Roma i Romkinja i ukupne populacije. Uprkos tome što je i kod Roma i Romkinja i kod ukupne populacije uočljiv pad udela aktivnog i porast udela neaktivnog stanovništva, koeficijent ekonomske zavisnosti (odnos broja aktivnih, izdržavanih i lica sa ličnim prihodom) pokazuje da se u Republici Srbiji broj izdržavanih u međupopisnom periodu (2002 – 2011) smanjio za oko 15,0%, kao i da je broj lica sa ličnim prihodom porastao za oko 10,0%. Istovremeno, broj izdržavanih Roma i Romkinja porastao je za 69,1%, dok se broj lica sa ličnim prihodom smanjio za preko jedne polovine (51,0%). Dakle, promene u ekonomskim strukturama romskog
stanovništva u odnosu na ukupno stanovništvo nisu se odvijale istim smerom i intenzitetom. Povećanje udela neaktivnog, pre svega izdržavanog stanovništva, predstavlja negativnu komponentu ekonomskog prosperiteta koja utiče i na određivanje socijalnog položaj Roma i Romkinja. U tom smislu treba pomenuti da je 2011. godine u Republici Srbiji na 100 aktivnih bilo 140 neaktivnih stanovnika,
dok je kod Roma i Romkinja na 100 aktivnih bilo 257 neaktivnih (pre svega izdržavanih) lica67. Kako se u aktivno stanovništvo ubrajaju lica koja obavljaju zanimanje i nezaposlena lica (lica koja su nekada radila i lica koja aktivno traže posao)68, treba skrenuti pažnju na to da od ukupno aktivnih Roma i Romkinja, njih
59,0% čine nezaposlena lica, što je znatno iznad nacionalnog proseka koji iznosi 22,4%.
Grupisanjem prema zanimanjima koja obavljaju može se sagledati i profesionalna struktura Roma i Romkinja. Profesionalna struktura predstavlja jedno od osnovnih ekonomskih, ali i ličnih obeležja jer ono najčešće određuje visinu zarade, a samim tim i ekonomski i socijalni status. Očigledno je da su
najzastupljenija zanimanja ona koja ukazuju na profesionalnu i socijalnu inferiornost Roma i Romkinja, direktno uslovljena obrazovnom strukturom. Uočljiva je polna diferencijacija kod aktivnih Roma i Romkinja koji obavljaju zanimanje, jer muškarci čine 77,5%, a žene 22,5%, što predstavlja znatnu razliku u odnosu na nacionalni nivo, gde muškarci čine 57,9%, a žene 42,1% od ukupno aktivnih koji obavljaju zanimanje. U tom smislu treba pomenuti da su ranije stupanje u brak, rađanje i materinski status, kao i nivo obrazovanja, značajniji činioci ženske aktivnosti, kao i da specifične osobenosti položaja žena predstavljaju jedan od važnijih uzroka tolikih razlika u nivoima ekonomske aktivnosti Romkinja i ostalog ženskog stanovništva Republike Srbije.
Najzad, prema podacima o ekonomskoj aktivnosti Roma i Romkinja u Republici Srbiji može se zaključiti da je u međupopisnom periodu značajno opao procenat zaposlenih Roma i Romkinja i to za 5,95%. Reč je o statistički značajnim razlikama koje ukazuju na to da je u uslovima kada je doneta prva Strategija o unapređenju položaja Roma i Romkinja kojom su, pored ostalog, bile predviđene i mere aktivne politike zapošljavanja Roma i Romkinja, njihov položaj pogoršan. O ekonomskoj nemoći govore i podaci koji ukazuju na to da više od jedne četvrtine (27,6%) od ukupnog broja romskih domaćinstava svoje prihode ostvaruje preko socijalnih primanja.
O socijalnoj i zdravstvenoj ugroženosti Roma i Romkinja, naročito dece i žena, ukazuje Istraživanje višestrukih pokazatelja o položaju žena i dece u Republici Srbiji, koje je 2014. godine, uz tehničku i finansijsku podršku UNICEFa, sproveo Republički zavod za statistiku: procenjena stopa smrtnosti odojčadi među decom u romskim naseljima iznosi 13 na hiljadu živorođene dece, što je duplo veća
stopa od nacionalnog proseka; 10% dece u romskim naseljima je pothranjeno, a 19% zaostaje u rastu, što je za oko pet puta veća stopa u odnosu na decu iz ostalih etničkih grupa70. U vezi sa obuhvatom dece preporučenim vakcinama, 13% romske dece je primilo sve vakcine na vreme, odnosno do kraja prve godine, a kod dece iz opšte populacije taj obuhvat je 71%. Prema podacima UNICEF-a,71 od ukupnog broja korisnika usluga centara za socijalni rad 45.050 su pripadnici romske nacionalnosti, što je skoro trećina od ukupnog broja Roma i Romkinja popisanih 2011. godine. To znači da je u romskoj
populaciji udeo korisnika usluga socijalne zaštite skoro četiri puta veći nego u ukupnom stanovništvu u Republici Srbiji. U starosnoj strukturi Roma i Romkinja korisnika sistema socijalne zaštite, 47,2% su odrasle osobe, 31,1% su starije osobe i deca, a mladih je 21,7%. Deca uzrasta do 17 godina čine 27,6% svih korisnika centara za socijalni rad, a zajedno sa mladima (18–26 godina), kojih ima 9,8%,
predstavljaju ukupno 37,3% svih korisnika centara za socijalni rad, a time i drugu po veličini grupu korisnika centara. Najčešće se ističe da je obrazovanje način na koji će Romi i Romkinje najefikasnije prevazići problem siromaštva. Međutim, podaci iz pomenutog istraživanja višestrukih pokazatelja položaja žena i dece ukazuju da još uvek za to nisu stvoreni institucionalni uslovi, jer je tek 80% dece iz romskih naselja koja su pohađala prvi razred osnovne škole pohađalo i predškolski pripremni program (kod opšte populacije obuhvat je 98%), a samo 69% romske dece krenulo je u prvi razred osnovne škole na vreme (kod opšte populacije je 97%), 64% dece romske nacionalnosti završi osnovnu školu (kod opšte populacije je 93%), i najzad, svega 22% dece romskog porekla pohađa srednju školu (kod opšte populacije je 89%).
Poseban problem je to što devojčice napuštaju školovanje i zasnivaju porodice između 15. i 19. godine. Čak 43% devojčica romske nacionalnosti u ovom uzrastu prekida školovanje radi udaje. Kod devojčica iste dobi u opštoj populaciji ovaj procenat je 4%.
Posledice isključenosti iz obrazovanja utiču na konkurentnost Roma i Romkinja na tržištu radne snage – udeo nepismenih u ukupnoj romskoj populaciji starijoj od devet godina sa 15,1% i dalje je iznad nacionalnog proseka od 2%. Zabrinjavajući su podaci koji ukazuju na stečeni stepen stručne spreme: preko 1/3 Roma i Romkinja – 34,2% nema završenu osmogodišnju školu, 1/3 Roma i Romkinja ima
osnovno obrazovanje; udeo Roma i Romkinja sa srednjim obrazovanjem je 11,5%, a sa visokim samo 0,7%.
Popisom iz 2011. godine prvi put su obuhvaćeni i beskućnici, a prema dobijenim nalazima među njima je 5.719 Roma i Romkinja, što je jedna trećina od svih popisanih beskućnika. Pored toga, pažnju treba skrenuti i na činjenicu da su popisana 1.553 domaćinstava koja žive u prostorijama naseljenim iz nužde. Članovi tih domaćinstava u Popisu 2011. godine se tretiraju kao sekundarni beskućnici.
Neznatnu većinu beskućnika čine muškarci (51,1%), a najzastupljeniju starosnu kategoriju ovih lica predstavljaju deca uzrasta do 14 godina. Skoro polovina od ukupnog broja beskućnika registrovana je u Beogradskom regionu (48,6%). Osim toga, stihijski migracioni priliv u Beograd i uopšte teška ekonomska beda Roma i Romkinja primorala je mnoge da žive u naseljima tipa favela i slam72.
Diskriminacija je, zajedno sa siromaštvom, osnovna prepreka socijalnom uključivanju Roma i Romkinja. Republika Srbija je opredeljena za sistematsku izgradnju institucionalnog i zakonodavnog okvira, kao i mehanizama borbe protiv diskriminacije. Uvažavajući ovu činjenicu Republika Srbija je ustanovila i
primenjuje antidiskriminacione politike i mere (usvojeni su Zakon o zabrani diskriminacije, Strategija prevencije i zaštite od diskriminacije sa pratećim
Akcionim planom, uspostavljena je institucija Poverenika za zaštitu ravnopravnosti). Uprkos tome, još uvek su izražene i posredna i neposredna diskriminacija prema Romima i Romkinjama. Od ukupno 124 pritužbe za diskriminaciju na osnovu nacionalne pripadnosti koje je Poverenik za zaštitu ravnopravnosti primio u 2014. godini, čak 40% se odnosi na diskriminaciju Roma i Romkinja. U Redovnom godišnjem izveštaju Poverenika za zaštitu ravnopravnosti za 2014. godinu se navodi da je u toku te godine podneto pet krivičnih prijava zbog izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje i netrpeljivosti prema romskoj
nacionalnoj manjini, kao i da su pokrenute dve strateške parnice. Sve ukazuje na to da su aktivnosti na suzbijanju diskriminacije Roma i Romkinja neophodne i da bi ih trebalo intenzivirati u narednom periodu kroz pomenute mehanizme, kao i kroz napore na jačanju kulture ljudskih prava i društvene solidarnosti.
Poseban problem je to što se pred sudovima vodi mali broj postupaka u vezi sa diskriminacijom Roma i Romkinja, što dovodi do nekažnjivosti, a istovremeno je diskriminacija prema njima izražena kako u institucijama i javnom životu, tako i u privatnoj sferi.
Unapređenje položaja Roma i Romkinja je vezano za pun pristup ostvarivanju ljudskih prava. Problemi kojima se Strategija bavi u vezi sa obrazovanjem, zapošljavanjem, zdravstvenom i socijalnom zaštitom i stanovanjem suštinski se odnose na pristup Roma i Romkinja ovim ljudskim pravima čiji je sadržaj definisan međunarodnim pravom ljudskih prava kroz paktove i konvencije koje je Republika
Srbija ratifikovala.
Ljudska prava, a među njima i pravo na adekvatan stan, zdravlje, obrazovanje, zapošljavanje i socijalnu sigurnost su univerzalna i neotuđiva, ali i međusobno uslovljena i povezana. Ostvarivanje svakog od pobrojanih prava direktno utiče na ostvarivanje i svih drugih garantovanih ljudskih prava, zbog čega je neophodan strateški i sinhronizovan pristup. Obaveza države je da ova prava učini dostupnim, da ih zaštiti i da poštuje njihovo uživanje. U oblasti ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava koja su suština Strategije, država ima i obavezu preduzimanja aktivnosti kojima se obezbeđuje puno ostvarenje ovih prava u skladu sa raspoloživim resursima.
Strategija za unapređenje položaja Roma i Romkinja u Republici Srbiji do 2025. godine rađena je primenom metodologije „pristup zasnovan na ljudskim pravima.” Ovaj pristup se zasniva na normativnim standardima i principima iz oblasti ljudskih prava, a sprovodi se uz poštovanje osnovnih principa ljudskih
prava, od kojih su od posebne važnosti principi participacije, odnosno punog učešća Roma i Romkinja, odgovornosti i zabrane diskriminacije.
Strategijom se insistira na tome da se unapređenje položaja Roma i Romkinja u Republici Srbiji posmatra kroz prizmu pristupa ljudskim pravima garantovanim ratifikovanim instrumentima međunarodnog prava, Ustavom i zakonima. Dosledno sprovođenje navedenih principa podrazumeva i da je romska zajednica na smislen način uključena u definisanje i sprovođenje mera, da postoji jasan sistem utvrđivanja odgovornosti za nesprovođenje usvojenih mera, kao i da se striktno poštuje zabrana diskriminacije. Zbog toga mere koje Strategija i Akcioni plan za njeno sprovođenje predviđaju moraju biti usmerene kako na institucije koje su nosioci obaveza u sistemu zaštite, poštovanja i ispunjavanja ljudskih prava, te im treba pružiti podršku da svoje obaveze ispune, tako i na Rome i Romkinje, kao nosioce prava, koje treba osnažiti tako da svoja prava zahtevaju, da im pristupaju i da ih uživaju.
U vezi sa nedostatkom podataka i nedoumicama koje se odnose na probleme identiteta Roma i Romkinja, ostvarivanja prava, analize javnih politika kojima se sprovode mere unapređenja njihovog položaja ne postoje sistematski, na osnovu verifikovanih metodologija prikupljeni empirijski podaci i na njima zasnovana naučna objašnjenja. U društvenim i humanističkim naukama u Republici Srbiji, suprotno praksi u drugim državama, ne podstiču se naučna istraživanja posvećena pitanjima inkluzije, života i običaja, statusa i identiteta Roma i Romkinja.