Članci su u radjeni u okviru realizacije programa „Romska perspektiva“ koji se finansira iz budžeta Republike Srbije – Kancelarije za ljudska i manjinska prava, a sprovodi se u okviru programa „Unapređenje položaja Roma i Romkinja u Republici Srbiji za 2020. godinu“.
Stavovi izneti u ovim člancima predstavljaju stavove autora i njihovih saradnika, tj. ne predstavljaju nužno zvanični stav Kancelarije za ljudska i manjinska prava.
Unapređenje nacionalnog strateškog i zakonodavnog okvira politike
zapošljavanja, koje je ostvareno u prethodnom periodu, ogleda se u usklađenosti sa
međunarodnim standardima, standardima na nivou Evropske unije i stanjem,
trendovima i karakteristikama indikatora nacionalnog tržišta rada. Međutim,
nepovoljni demografski i migratorni tokovi, višegodišnji proces tranzicije
ekonomije, neusklađenost ponude i potražnje na tržištu rada (i u smislu proporcije
kontingenta nezaposlenih lica i slobodnih radnih mesta i u smislu kvaliteta ljudskog kapitala99), uslovljavaju neophodnost kreiranja i sprovođenja efikasnih mera
i aktivnosti radi podizanja nivoa afirmativnosti i integrisanosti u društvenoekonomske tokove posebno onih kategorija stanovništva koje se, usled subjektivnih
ili objektivnih faktora, nalaze u nepovoljnijem položaju u odnosu na opštu
populaciju.
U uslovima kada se značajan broj nezaposlenih lica, usled modernizacije
procesa rada i neposedovanja znanja i veština čija je tražnja uslovljena razvojem i
prenosom novih tehnologija (koji su bitno uticali na promene strukture tražnje za
radnom snagom), suočava sa otežanim pristupom tržištu rada, ali i nestabilnošću
održanja zaposlenja, sprečavanje isključenosti, odnosno podsticanje uključivanja i
ostanka na tržištu rada (i kroz unapređenje zapošljivosti, investiranje u znanja,
veštine, kompetencije, motivaciju i mobilnost na tržištu rada), od suštinskog su
značaja kao način borbe protiv siromaštva i smanjenja socijalne deprivacije u
Republici Srbiji.
Sveukupan ambijent i podrška društveno odgovorne zajednice predstavljaju
dodatnu vrednost ukoliko se radi o merama usmerenim ka aktivaciji, odnosno
integraciji ili reintegraciji u svet rada lica kojima je, usled zdravstvenog stanja,
nedovoljnog ili neodgovarajućeg obrazovanja, sociodemografskih karakteristika,
regionalne ili profesionalne neusklađenosti ponude i tražnje na tržištu rada ili
drugih objektivnih okolnosti, otežan pristup i ostanak na tržištu rada kao
preduslova za ostvarivanje pune socijalne participacije i proklamovanih ljudskih
prava.
U tom smislu oblasti rada i zapošljavanja su za romsku populaciju od posebne
važnosti, imajući u vidu da se putem rada (kojim se ostvaruje zarada) s jedne strane
utiče na povećanje ekonomske samostalnosti i ličnog i porodičnog standarda, a s
druge, putem zapošljavanja, na poseban način utiče na socijalizaciju Roma i Romkinja
i njihovu socijalnu participaciju. Ona je znatno veća nego što je to moguće za lice
koje, samim tim što nije u radnom odnosu, nema priliku za učešće u društvenom
životu na specifičan način koji omogućava sam rad, uz stimulisanje individualne
inicijative i odgovornosti. Istovremeno, ulazak pripadnika romske nacionalne
manjine u proces rada i samu radnu sredinu menja stavove te sredine uveravajući je u
ekonomsku opravdanost uključivanja, odnosno kroz promociju primera dobre prakse,
prevenira dalji nastanak predrasuda i stereotipa. Navedeno dobija na posebnom
značaju ukoliko se radi o višestruko ugroženim subkategorijama romske populacije
(Romkinje, stanovnici neformalnih naselja, interno raseljena lica, porodice sa
velikim brojem članova i dece…), imajući u vidu da dubina ranjivosti za pojedinca
raste sa brojem ranjivih grupa kojima istovremeno može da pripada.
Potpunija integracija Roma i Romkinja u svet rada otežana je sledećim
faktorima, koji ujedno predstavljaju i ključne probleme/prepreke na koje je potrebno
uticati sa ciljem njihovog ublažavanja i/ili otklanjanja u narednom desetogodišnjem
periodu:
Nisko učešće radno sposobnih pripadnika romske nacionalne manjine na
formalnom tržištu rada
Precizni podaci o razmerama nezaposlenosti među pripadnicima romske
nacionalne manjine u Republici Srbiji ne postoje. Prema publikaciji „Podaci o
ranjivosti Roma”100stopa nezaposlenosti romske populacije (starosna grupa 15-64) u
Republici Srbiji u 2011. godini je iznosila 49%. Pojedini podaci dodatno su razrađeni kroz publikaciju „Siromaštvo Roma iz perspektive ljudskog razvoja”101,
odnosno analizirane su razlike u nezaposlenosti između romske i neromske
populacije (uključujući i rodni aspekt), kao i karakteristike i faktori koji utiču na
nepovoljan položaj romske populacije (posebno Romkinja) na tržištu rada. Trenutno
se u Republici Srbiji jedini validni i raspoloživi podatak odnosi na registrovanu
nezaposlenost pripadnika romske nacionalne manjine, odnosno na podatke o licima
na evidenciji nezaposlenih pri Nacionalnoj službi za zapošljavanje. Imajući u vidu
zakonske odredbe koje se odnose na zabranu diskriminacije prilikom traženja posla i
zapošljavanja, izjašnjavanje prema nacionalnosti ili etničkoj pripadnosti nije
obavezno, odnosno samo je jedan od ličnih podataka koji se evidentira na osnovu izjave
lica (član 5. Pravilnika o bližoj sadržini podataka i načinu vođenja evidencije u
oblasti zapošljavanja). Na evidenciji nezaposlenih lica Nacionalne službe za
zapošljavanje102 nalazi se 22.513 pripadnika romske nacionalne manjine, od kojih je
10.495 žena.
Ukoliko se u odnos postave procenjeni (usled nedostatka podataka o stvarnom
broju radno sposobnih pripadnika romske populacije koji su izvan formalnog
tržišta rada) i dostupni podaci, prvo pitanje koje se nameće odnosi se na razloge
niskog učešća romske manjine na formalnom tržištu rada. Jedan od razloga može da
se odnosi na lošu ili nedovoljnu informisanost, na nepoznavanje propisa, prava i
podsticaja koji su dostupni (izuzimajući sistem socijalne zaštite i brige o
porodici), naročito ukoliko se radi o stanovnicima neformalnih naselja koji su
jedna od najugroženijih podkategorija romske populacije. Prema rezultatima
istraživanja nevladine organizacije „Praxis” iz 2012. godine103, koje je obuhvatilo 377
ispitanika, pojedini ispitanici nikada nisu čuli za Nacionalnu službu za
zapošljavanje, odnosno, prilikom intervjuisanja su po prvi put saznali da imaju pravo
prijave na evidenciju nezaposlenih. Takođe104, uočen je i nizak nivo informisanosti
o merama aktivne politike zapošljavanja koje se realizuju od strane Nacionalne
službe za zapošljavanje.
Romska populacija se suočava i sa problemom neposedovanja potrebnih ličnih
dokumenata, koji su uslov kako za prijavu na evidenciju nezaposlenih lica, tako i za
ostvarivanje prava iz drugih sistema.
Pasivizacija i generacijska zavisnost od davanja iz sistema socijalne zaštite,
u kombinaciji sa radom u sivoj ekonomiji, umanjuju motivisanost Roma i Romkinja za
aktivno uključivanje na tržište rada. Izražena pokretljivost i višedecenijska
isključenost iz života „redovne” zajednice uslovile su nepoznavanje specifičnosti
kulturnog identiteta i nasleđa romske populacije i uticale na stvaranje predrasuda,
stereotipa i stigmatizacije.
Međutim, bez pouzdanih podataka o broju radno sposobnih pripadnika romske
nacionalne manjine koji su izvan formalnog tržišta rada, nije moguće sa sigurnošću
i na empirijski zasnovanim podacima pristupiti analizi razloga i karakteristika
njihove niske stope ekonomske aktivnosti. S tim u vezi, u narednom periodu je
neophodno sistemski pristupiti procesu identifikacije i analize, kao polazne
osnove za kreiranje i sprovođenje mera i aktivnosti koje će uticati na njihovu
prevenciju, ublažavanje i otklanjanje. Funkcionalna nepismenost, rano napuštanje sistema formalnog
obrazovanja i nizak nivo stečenih kvalifikacija
Prema podacima iz Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova105, 147.604
stanovnika Republike Srbije izjasnilo se da pripada romskoj nacionalnoj manjini,
što čini 2,1% ukupnog broja stanovnika. Pismenost, kao osnovni pokazatelj
dostignutog nivoa obrazovanja je (i pored smanjenja udela nepismenih u ukupnoj
romskoj populaciji starijoj od 10 i više godina na 15,1%) i dalje iznad nacionalnog
proseka od 2%. Takođe, preko trećine Roma (34,2%) nema završen obavezni osnovni
nivo obrazovanja, trećina je stekla osnovno obrazovanje, 11,5% Roma ima srednji nivo
obrazovanja, dok je udeo Roma u stanovništvu sa stečenim višim i visokim
obrazovanjem svega 0,7%.
Prema podacima o registrovanoj nezaposlenosti Roma i Romkinja (posmatrano
po obrazovnoj strukturi), najzastupljenija su lica bez kvalifikacija i sa niskim
nivoom kvalifikacija – 19.961 lica (88,66% od ukupnog broja prijavljenih Roma i
Romkinja), zatim lica sa završenim srednjim nivoom obrazovanja – 2.426, sa višim 82
lica, odnosno sa visokim nivoom obrazovanja 44 (0,2%) Roma i Romkinja, što je znatno
lošija obrazovna struktura od opšte obrazovne strukture nezaposlenih lica106.
Kod dela romske populacije postoji i problem nepoznavanja ili nedovoljnog
poznavanja srpskog jezika. Najčešće je reč o interno raseljenim licima,
readmisantima, ali i o pripadnicima romske zajednice koji nisu bili obuhvaćeni
sistemom osnovnog obrazovanja ili su ga rano napustili. Jezička barijera otežava
pristup ostvarivanju prava na rad, dostupnosti informacija i pravovremenoj
obaveštenosti.
Jedan od razloga visoke zastupljenosti fenomena ranog napuštanja obrazovanja
među romskom populacijom sadržan je i u činjenici da romska deca, najčešće dečaci
iz porodica koje su u stanju izražene socijalne potrebe, često prekidaju školovanje
radi ostvarivanja prihoda kroz rad u neformalnoj ekonomiji (sakupljanje sekundarnih
sirovina, prodaja na buvljim pijacama, ulična prodaja, pranje automobila) ili
prošnje kao vida ekonomske eksploatacije. S druge strane, devojčice najčešće
prekidaju školovanje kako bi pomagale u održavanju domaćinstva i starale se o mlađoj
deci. Ovi razlozi direktno utiču i na prisutnost romske populacije u različitim
oblicima maloletničke delinkvencije i socijalno-patološkog ponašanja.
Funkcionalna nepismenost i nizak nivo stečenih kvalifikacija kroz sistem
formalnog obrazovanja uslovljavaju visok udeo nezaposlenih Roma i Romkinja u
programima i merama iz sistema dodatnog obrazovanja odraslih (radi sticanja osnovne
funkcionalne pismenosti), kao i njihovu primarnu usmerenost ka programima radnog
osposobljavanja, tj. programima sticanja znanja potrebnih za obavljanje konkretnih
poslova i radnih zadataka (npr. program sticanja praktičnih znanja), ali i nisku
participaciju u programima sticanja radnog iskustva za lica sa najmanje srednjim
nivoom obrazovanja (npr. program stručne prakse).
Neposedovanje kvalifikacija stečenih u sistemu formalnog obrazovanja
direktno utiče i na nemogućnost njihove nadogradnje, odnosno sticanja dodatnih
znanja, veština i kompetencija za kojima postoji potražnja na tržištu rada (npr.
obuke za potrebe tržišta rada) i determinira masovniju uključenost u programe
kratkoročne akcije i radnog angažovanja (javni radovi) i na ograničen pristup kvalitetnijim radnim mestima. Prema istraživanju Praxis107, Romi i Romkinje
formalno zaposlenje najčešće nalaze u komunalnim službama na poslovima čistača
ili perača ulica ili obavljaju fizičke poslove u građevinskim firmama; kada je reč o
poslovima u neformalnoj ekonomiji, najčešće rade kao sakupljači sekundarnih
sirovina.
Nizak obrazovni nivo utiče i na uspešnost, održivost i rast dobrih
individualnih poslovnih ideja. Podrška razvoju preduzetništva vrši se kroz
dodelu bespovratnih sredstava, kreditne podrške, subvencija i obuka, kao i usluga iz
sistema podrške108. Međutim, u oblasti podsticanja preduzetničkog duha i
samozapošljavanja potrebno je pružiti intenzivniju podršku potencijalnim ili
novoosnovanim romskim preduzetnicima kako bi se umanjio broj neuspelih
preduzetničkih poduhvata. Takođe, značajan broj dobrih ideja se nikada ne realizuje,
usled nemogućnosti ispunjavanja uslova koji se odnose na obavezna sredstva
obezbeđenja.
Imajući u vidu navedeno, mere i aktivnosti usmerene ka unapređenju kvaliteta
ljudskog kapitala romske populacije i njihove aktivnije i kvalitetnije participacije
na formalnom tržištu rada, odnosno stvaranje podsticajnog okruženja i nedostajućih
usluga iz sistema podrške, od ključnog su značaja za konkurentnije istupanje na
tržištu rada, ekonomsko osnaživanje i osamostaljivanje, koje kao svoju posledicu ima
i ostvarivanje višeg stepena socijalno-ekonomske participacije, ali i stvaranje
kvalitetnog socijalnog i radnog kapitala za budućnost, naročito u kontekstu povoljne
starosne strukture romske populacije109.
Nedovoljna spremnost poslodavaca da zaposle ili radno angažuju Rome i
Romkinje
U cilju otklanjanja predrasuda o stvarnim mogućnostima i radnim
potencijalima Roma i Romkinja, povećanja zaposlenosti i ekonomske nezavisnosti
koja doprinosi poboljšanju uslova i standarda života, u okviru sistema politike
zapošljavanja kreiraju se i sprovode i finansijske mere koje su u funkciji
podsticanja zapošljavanja pripadnika romske nacionalne manjine. Imajući u vidu
prethodno razmatrane karakteristike/faktore koji utiču na položaj Roma i Romkinja
na tržištu rada (koji je znatno nepovoljniji u odnosu na opštu populaciju), odnosno
neophodnost obezbeđivanja dodatne sistemske pomoći i podrške, pripadnici romske
nacionalne manjine, kao kategorija teže zapošljivih lica, imaju prioritet prilikom
uključivanja u mere aktivne politike zapošljavanja ili su jedna od utvrđenih kategorija nezaposlenih lica za čije zapošljavanje poslodavci mogu da ostvare
određene podsticaje (subvencija za zapošljavanje nezaposlenih lica iz kategorije teže
zapošljivih).
Takođe, finansijskim sredstvima iz sistema međunarodne razvojne pomoći
obezbeđuju se dodatni podsticaji sa pozitivnim efektima na zapošljavanje Roma i
Romkinja, ali su iznosi tih sredstva znatno veći od onih koje je moguće obezbediti iz
sredstava republičkog budžeta ili budžeta jedinica lokalne samouprave110.
Međutim, podaci ukazuju na to da postojeće mere ne dovode do željenih efekata,
odnosno da se raspoloživi sistemski podsticaji nedovoljno koriste od strane
poslodavaca. Kroz subvenciju za zapošljavanje nezaposlenih lica iz kategorije teže
zapošljivih, radni odnos je zasnovalo je 50 Roma (28 Romkinja), što čini svega 2,8%
ukupnog broja subvencionisanih zapošljavanja.
Uzroci nedovoljne zainteresovanosti poslodavaca za zapošljavanje Roma i
Romkinja (sa ili bez finansijske podrške države111) predmet su razmatranja, analize i
debate različitih interesnih grupa i moraju se sagledavati kroz kontekst prethodno
razmatranih problema i prepreka, ali i izazova na strani tražnje za radom (nivo
investicione i privredne aktivnosti kao osnovnih pokretača slobodnih radnih
mesta, završetak procesa restrukturiranja privrednih subjekata u društvenoj
svojini, tj. početak procesa racionalizacije javnog sektora), odnosno na strani
ponude rada (nekonkurentnost romske populacije u pogledu stečenih kvalifikacija,
dodatnih znanja, veština i kompetencija za kojima postoji potražnja na tržištu
rada).
Nalazi Komiteta za eliminaciju rasne diskriminacije Ujedinjenih nacija
pokazuju da su Romi i Romkinje, bez obzira na napore Republike Srbije da poboljša
njihov položaj, i dalje izloženi diskriminaciji, predrasudama i stereotipima, a
naročito u oblasti zapošljavanja, dok je Komitet za ljudska prava izrazio svoju
zabrinutost zbog nezadovoljavajuće zastupljenosti manjina u organima državne uprave
i lokalne samouprave; stoga poseban akcenat treba da bude na doslednoj primeni
antidiskriminacione regulative.
Važeće zakonodavstvo Republike Srbije garantuje svakom licu pravo na rad,
slobodan izbor zanimanja i dostupnost zapošljavanja pod jednakim mogućnostima i
uslovima. Koliko se ovi principi pozitivnog zakonodavstva primenjuju kada je u
pitanju romska populacija, odnosno da li su i u kojoj meri prisutne posredna ili
neposredna diskriminacija u postupku zasnivanja radnog odnosa, napretka ili
održanja zaposlenja, jesu pitanja od posebnog značaja za proces izgradnje Republike
Srbije kao inkluzivnog i na jednakim mogućnostima za sve zasnovanog društva. Stanovnici Republike Srbije retko koriste sudske načine rešavanja sporova
diskriminacije pri zapošljavanju (uključujući i romsku populaciju). Iskustvo iz
prakse nevladinih organizacija i klinika za pružanje besplatne pravne pomoći
ukazuju na to da su uzroci neobraćanja Roma i Romkinja sudskim organima posledica
nedostatka materijalnih sredstava, nepoverenja u institucije sistema, dugotrajnost
sporova, kao i neizvesnost njihovog ishoda. Kada je reč o vansudskim načinima
rešavanja sporova, ne postoje podaci Republičke agencije za mirno rešavanje radnih
sporova o udelu romske populacije u podnetim zahtevima za pokretanje postupaka
povodom diskriminacije. Ovakvu situaciju dodatno otežava i činjenica da Republika
Srbija još uvek nema zakon kojim bi se regulisalo pružanje besplatne pravne pomoći.